Hàng triệu trẻ em nghiện điện thoại trên thế giới đang bị ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe thể chất, tinh thần, nhận thức và kỹ năng giao tiếp xã hội, nhưng phần lớn chưa được can thiệp đúng cách. Nếu con bạn cũng đang lệ thuộc vào màn hình, hãy tìm hiểu cách cai nghiện điện thoại cho trẻ và những giải pháp khoa học giúp con lấy lại cân bằng trong bài viết dưới đây.
Trẻ em nghiện điện thoại là gì, khác gì so với lạm dụng màn hình?
Trong thời đại Internet và số hóa, điện thoại và máy tính đã trở thành một phần thiết yếu trong học tập, làm việc, giải trí và kết nối xã hội. Việc trẻ sử dụng điện thoại để học ở trường hay tự tìm hiểu tại nhà là điều hoàn toàn tự nhiên và người lớn không thể trách cứ. Ngược lại, nếu bị tách khỏi công nghệ, trẻ có thể trở nên lạc lõng, chậm thích nghi so với bạn bè cùng lứa.
Tuy nhiên, điều khiến nhiều phụ huynh lo lắng là khi việc sử dụng điện thoại vượt quá kiểm soát, biến thành lệ thuộc và nghiện, kéo theo hàng loạt ảnh hưởng tiêu cực về thể chất, tinh thần và hành vi.
Theo Mastermind – một tổ chức cung cấp dịch vụ trị liệu trẻ tự kỷ tại nhà, có tới 3,8 tỷ người trên thế giới (tương đương hơn 48% dân số) bị nghiện điện thoại, trong đó bao gồm cả thanh thiếu niên và trẻ em. Tỷ lệ này ở nhóm thanh thiếu niên đã tăng từ 39% năm 2015 lên 50% vào năm 2021, và đang gắn liền với suy giảm sức khỏe, rối loạn tâm lý, giảm khả năng tập trung và kết quả học tập yếu kém.
Nhiều người cho rằng lạm dụng điện thoại và nghiện điện thoại chỉ là hai cách gọi khác nhau của cùng một vấn đề. Tuy nhiên, theo các nghiên cứu gần đây, việc phân biệt rõ hai khái niệm này là rất quan trọng để lựa chọn phương pháp can thiệp và điều trị phù hợp. Hiểu đúng sẽ giúp ba mẹ nhận biết sớm và hỗ trợ con hiệu quả hơn trước khi tình trạng trở nên nghiêm trọng.
1. Định nghĩa thực tế về “lạm dụng” và rối loạn liên quan
Theo Viện Y tế Quốc gia Mỹ, trong ngôn ngữ hàng ngày, “nghiện điện thoại” được sử dụng để chỉ tất cả các tình trạng sử dụng thường xuyên, sử dụng không lành mạnh và rối loạn sử dụng. Tuy nhiên, các thuật ngữ này không hoàn toàn đồng nghĩa.
Sổ tay Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DSM-V) đưa ra định nghĩa cụ thể cho rối loạn sử dụng điện thoại thông minh, được xem tương tự như rối loạn sử dụng chất (substance use disorder).
Theo DSM-V, hành vi nghiện có thể được nhận diện qua các đặc điểm sau:
• Khả năng dung nạp: cần sử dụng nhiều hơn để đạt cảm giác thoả mãn.
• Thèm muốn: luôn có nhu cầu hoặc thôi thúc phải sử dụng.
• Triệu chứng cai: bồn chồn, khó chịu khi không được dùng.
• Sử dụng vượt quá dự định và không thể kiểm soát dù đã cố gắng cai.
• Tiếp tục sử dụng dù biết rõ hậu quả tiêu cực.
• Từ bỏ hoặc sao nhãng các hoạt động quan trọng khác.
• Tái phát, ảnh hưởng đến việc học tập, công việc hoặc quan hệ xã hội.
• Tiếp tục sử dụng dù gây ra nguy hiểm thể chất hoặc mâu thuẫn xã hội lặp lại.
Trong khi đó, “lạm dụng màn hình” được gọi là “sử dụng không lành mạnh” (unhealthy use), mô tả các hành vi có thể gây hậu quả tiêu cực, từ việc dùng quá mức có nguy cơ đến nghiện rõ ràng.
Vì khoa học về nghiện màn hình vẫn đang ở giai đoạn đầu, nên việc sử dụng khái niệm “sử dụng không lành mạnh” hiện được xem là một cách mô tả linh hoạt và chính xác hơn.
2. Vì sao cần phân biệt giữa lạm dụng điện thoại và nghiện điện thoại?
Theo Viện Y tế Quốc gia Mỹ, việc phân biệt giữa lệ thuộc và nghiện là rất quan trọng về mặt lâm sàng. Chẩn đoán sai có thể khiến việc điều trị không phù hợp, cản trở giao tiếp giữa các chuyên gia và thậm chí dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như quá liều hoặc tự tử. Ngoài ra, người bị gán nhầm là “nghiện” còn có nguy cơ bị kỳ thị và đánh giá sai mức độ bệnh lý.
Trong phạm vi gia đình, nếu trẻ em bị cha mẹ hiểu nhầm là nghiện điện thoại, điều đó có thể dẫn đến các biện pháp cấm đoán cực đoan như tước điện thoại, mắng chửi, đánh đập, cô lập trong phòng hoặc ép tham gia các khóa trị liệu khắc nghiệt. Những hành động này dễ khiến trẻ phản ứng tiêu cực như tức giận, đập phá, bỏ ăn, bỏ học, thậm chí rơi vào trầm cảm hoặc tự làm hại bản thân.
>>> Tìm hiểu thêm: 7 cách rèn luyện và giáo dục cảm xúc cho trẻ mầm non
Các dấu hiệu trẻ em nghiện điện thoại
Các biểu hiện nghiện điện thoại ở trẻ không dễ phát hiện. Tuy nhiên, nếu con có những dấu hiệu sau, ba mẹ nên lưu ý.
1. Có biểu hiện của các triệu chứng nghiện
Trẻ cảm thấy bị thôi thúc phải phản hồi thông báo điện thoại ngay lập tức và cảm thấy khó chịu khi không thể tương tác mạng xã hội. Điều này được thể hiện ở các dấu hiệu tâm thần khi không được dùng điện thoại như:
• Bồn chồn
• Căng thẳng
• Hay quên
• Lo lắng
• Ngủ trễ, thức đêm, khó ngủ, mất ngủ
• Có các hành vi bí mật
Trẻ trở nên bí mật về các hoạt động trên điện thoại. Chẳng hạn như che giấu việc sử dụng điện thoại hoặc trả lời quanh co khi được hỏi về thời gian sử dụng điện thoại. Trẻ cũng có thể rón rén thức dậy nhiều lần trong đêm do cảm thấy cần phải kiểm tra điện thoại để cập nhật tin tức.
2. Có các triệu chứng thể chất của việc trẻ em nghiện điện thoại
Do sử dụng điện thoại quá mức dẫn đến ngồi kéo dài hàng giờ trong tư thế không tốt nên trẻ thường kêu ca về các triệu chứng sau:
- Than mỏi mắt, khô mắt, hoa mắt; than đau đầu, đau cổ, đau lưng, mỏi tay
- Mệt mỏi, thờ ơ, kém linh hoạt
3. Bỏ bê các hoạt động khác
Khi nghiện điện thoại, trẻ thường bỏ bê các hoạt động quen thuộc, thậm chí là sở thích. Chẳng hạn như chơi bóng đá, cắm trại, đạp xe, đọc truyện tranh, tụ tập với bạn bè, đi chơi với gia đình. Chúng ưu tiên các tương tác trực tuyến hơn là gặp mặt trực tiếp.
Ở nhà, các em có thể bỏ bê bài tập, trở nên lười nhác việc nhà. Ở trường, trẻ không tập trung trong giờ học, điểm số giảm sút; giờ ra chơi chỉ thích ngồi ôm điện thoại một mình.
Nguyên nhân giới trẻ nghiện điện thoại
Phần lớn nguyên nhân khiến trẻ em nghiện điện thoại là do bị thu hút bởi game và mạng xã hội được thiết kế ngày càng sống động. Các ứng dụng này được nghiên cứu thiết kế dựa trên tâm lý, hành vi người dùng để liên tục tạo ra sự thu hút. Trong khi đó, khả năng tự kiểm soát của trẻ em rất kém và chúng khó có thể tự mình thoát ra khỏi một thứ gì đó mà chúng đang bị thu hút.
Ngoài ra, việc thiếu sự quan tâm, giám sát, nhắc nhở của ba mẹ, thầy cô; xu hướng dùng điện thoại của thời đại; hoặc cảm thấy lạc hậu nếu không tiếp cận mạng xã hội; không có người trò chuyện, chia sẻ… cũng là các yếu tố dẫn đến chứng nghiện điện thoại ở trẻ em.
>>> Đọc thêm: Dạy con không đòn roi thế nào mới hiệu quả?
Tác động và rủi ro nếu trẻ em nghiện điện thoại không được can thiệp
Các nhà sinh vật học Úc gọi điện thoại thông minh là loài ký sinh mới. Trong khi đó Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) công nhận nghiện game là một căn bệnh hiện đại. Bên cạnh những lợi ích rõ ràng của công nghệ, thiết bị điện tử này cũng gây ra những hệ lụy nghiêm trọng cho sức khỏe thể chất, tâm thần, nhận thức của giới trẻ.
Những tác động này có thể bao gồm:
- Suy giảm kỹ năng xã hội: Lạm dụng hoặc nghiện điện thoại có thể cản trở sự phát triển các kỹ năng xã hội quan trọng của trẻ. Điều này gây ra khó khăn trong việc tương tác trực tiếp, đồng cảm cũng như giao tiếp hiệu quả.
- Học tập sa sút: Việc dành quá nhiều thời gian cho điện thoại sẽ không còn thời gian cho học tập. Nó cũng làm trẻ giảm hứng thú học tập. Hệ quả là kết quả học tập sẽ kém dần theo thời gian.
- Rối loạn giấc ngủ: Nhìn vào màn hình trước khi đi ngủ và tác động từ ánh sáng xanh có thể gây ra những thay đổi về thói quen ngủ. Nó cũng gây khó vào giấc và ngủ không ngon. Hệ quả là trẻ thường thức dậy mỗi sáng trong trạng thái buồn ngủ, mệt mỏi, thiếu năng lượng và ít hứng thú với các hoạt động ngày mới. Theo WHO, 7/10 trẻ em cho biết bị mất ngủ do thói quen trực tuyến và 60% đã bỏ bê việc học tập.
- Sức khỏe tinh thần và cảm xúc: Lạm dụng và nghiện điện thoại sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến trạng thái cảm xúc của trẻ em. Đó thường là cảm giác cô đơn, trầm cảm, tự ti về năng lực, cơ thể, hình ảnh của bản thân.
- Sức khỏe thể chất: Trẻ lạm dụng hoặc nghiện điện thoại có nguy cơ mắc các vấn đề về sức khỏe thể chất cao hơn. Không chỉ các vấn đề về nhãn khoa, thần kinh, giấc ngủ, còn cả các vấn đề về cơ – xương – khớp, tim mạch, béo phì và tiêu hóa. Một số nghiên cứu đã cho thấy mối liên hệ giữa việc sử dụng điện thoại quá nhiều và nguy cơ béo phì ở trẻ em, cũng như tư thế sử dụng điện thoại không đúng cách và các vấn đề về cơ – xương – khớp.
- Nguy cơ bị bắt nạt và các mối nguy hiểm trên không gian mạng: Tham gia mạng xã hội thiếu sự kiểm soát, hướng dẫn của ba mẹ, thầy cô, trẻ dễ bị dẫn dụ sa vào tệ nạn, phạm tội, bị phạm tội, bị bắt nạt, khống chế qua mạng.
Trẻ nghiện điện thoại phải làm sao? Cách cai nghiện điện thoại cho trẻ em
Hàng triệu ba mẹ đang vật vã tìm kiếm giải pháp cho trẻ nghiện điện thoại phải làm sao. Hãy thử các cách cai nghiện điện thoại cho trẻ sau đây:
1. Quy định thời lượng sử dụng điện thoại trong ngày
Ba mẹ cần đặt ra giới hạn cho thời lượng sử dụng điện thoại trong ngày của con. Ví dụ mỗi ngày chỉ được dùng không quá một giờ đồng hồ. Nếu cần phải dùng để phục vụ việc học tập, con phải xin phép thêm.
2. Thiết lập ranh giới rõ ràng
Việc này bao gồm các quy định nghiêm khắc về việc không sử dụng điện thoại trong phòng ngủ, trên bàn ăn, ở trường, trong khi đi trên đường, trong khi đang ngồi trò chuyện. Và phải tắt điện thoại ít nhất một giờ trước khi lên giường buổi tối.
3. Thay thế hoạt động
Thật khó để một đứa trẻ mê thứ gì đó trở nên tự giác quay trở lại với các hoạt động mà chúng đã bỏ bê. Nhưng ba mẹ hãy kiên nhẫn khuyến khích con em mình bằng cách dành thời gian hoạt động cùng với con. Ví dụ, sau khi con làm xong bài tập buổi tối, ba mẹ hãy rủ con đi dạo hoặc chạy bộ; ngày thứ Bảy, Chủ nhật, hãy rủ con đi xem phim, đi thăm ông bà, họ hàng hoặc đi dã ngoại. Điều quan trọng là trước khi con cai được điện thoại, ba mẹ đừng để con phải hoạt động một mình.
4. Ba mẹ làm gương và khen cụ thể hành vi đúng
Ba mẹ phải là người làm gương về thói quen sử dụng điện thoại lành mạnh mới giúp con em mình thoát khỏi tình trạng nghiện ngập. Khi trẻ thực hiện đúng các quy định, ba mẹ nên khen ngợi và có phần thưởng khuyến khích con.
5. Cài đặt công nghệ hỗ trợ
Hiện nay có một số công cụ hỗ trợ quản lý giờ giấc dùng điện thoại và phạm vi hoạt động trên điện thoại như Screen Time (Apple), Digital Wellbeing (Android), bộ lọc router, giới hạn app. Ba mẹ nên tìm hiểu cài đặt vào điện thoại của trẻ để kiểm soát.
6. Phối hợp với nhà trường
Hiện nay nhiều trường học đã nghiêm cấm việc dùng điện thoại trong lớp học, thậm chí là cấm mang đến trường. Nhưng còn nhiều trường học khác chưa có quy định này và việc của ba mẹ là cần thông báo cho thầy cô chủ nhiệm về chứng nghiện điện thoại của con em mình để các em được tiếp tục giám sát, bảo ban tại trường.
Hướng dẫn sử dụng điện thoại lành mạnh theo từng độ tuổi cho trẻ em từ WHO
Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo, thời gian ngồi xem màn hình, ngồi trong xe đẩy và ghế của trẻ em dưới 5 tuổi phải ít lại. Trẻ cần được ngủ ngon hơn và có nhiều thời gian vui chơi năng động hơn để lớn lên khỏe mạnh.
Theo Ban hành hướng dẫn về hoạt động thể chất, hành vi ít vận động và giấc ngủ cho trẻ em dưới 5 tuổi của WHO:
- Trẻ dưới 1 tuổi: Không khuyến khích trẻ sử dụng màn hình.
- Trẻ em 1 – 2 tuổi: Đối với trẻ 1 tuổi, không khuyến khích ngồi trước màn hình. Đối với trẻ 2 tuổi, thời gian ngồi trước màn hình không nên quá 1 giờ; càng ít càng tốt.
- Trẻ 3 – 4 tuổi: Thời gian ngồi trước màn hình không nên quá 1 giờ; càng ít càng tốt.
Ngoài ra, đối với các trẻ lớn hơn, các chuyên gia sức khỏe thường khuyên:
- Trẻ em từ 5 – 10 tuổi: Không nên ngồi trước màn hình quá một giờ một ngày, càng ít càng tốt.
- Trẻ vị thành niên: Không nên sử dụng điện thoại quá ba giờ một ngày, càng ít càng tốt.
>>> Tìm hiểu thêm: Dạy tư duy phản biện cho trẻ để trở nên bản lĩnh hơn
Khi nào trẻ cần đi khám sức khỏe tâm thần?
Trẻ nghiện điện thoại nên được đưa đi thăm khám sức khỏe tâm thần khi xuất hiện các triệu chứng về hành vi và tâm lý bất thường như:
- Không thể làm gì đó mà không có điện thoại: Chẳng hạn như trẻ nhỏ sẽ không chịu ăn nếu không xem điện thoại, trẻ lớn sẽ không chịu đến trường nếu không được xem điện thoại một lúc.
- Phát khùng nếu bị ba mẹ tước điện thoại: Trẻ bùng nổ cơn tức giận không thể kiểm soát, có thể có những hành vi cãi cự, đập phá, chống đối, bỏ học hoặc tự gây thương tích.
- Rối loạn giấc ngủ mãn tính: Trẻ thức khuya, khó ngủ, mất ngủ kéo dài trên 3 tháng.
Các thắc mắc thường gặp về chủ đề trẻ em nghiện điện thoại
Những giải đáp sau đây có thể cung cấp thêm thêm tin hữu ích cho ba mẹ.
1. Trẻ dùng điện thoại bao nhiêu là nhiều?
Tổng thời lượng trẻ em dùng điện thoại bốn giờ một ngày có thể coi là nhiều, bất kể phục vụ cho mục đích gì. Ngoài ra, kể cả không tính thời lượng nhưng nếu thấy con hở ra là sờ vào điện thoại thì cũng có thể coi là sử dụng nhiều.
Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC), nhiều nghiên cứu cho thấy các thanh thiếu niên thường xuyên sử dụng điện thoại bốn giờ một ngày đã gặp các vấn đề về sức khỏe tâm thần, chẳng hạn như rối loạn lo âu hoặc trầm cảm.
2. Có nên cắt bỏ hoàn toàn việc sử dụng điện thoại ngay lập tức?
Ba mẹ không nên cắt điện thoại của con một cách đột ngột, vì trẻ cần thời gian để thích nghi và hình thành thói quen mới. Thay vì cấm hoàn toàn, hãy giảm dần thời lượng sử dụng và khuyến khích con tham gia các hoạt động lành mạnh khác.
Ví dụ, nếu con đang sử dụng điện thoại hầu như mọi lúc ngoài giờ học và ngủ, ba mẹ có thể giới hạn còn khoảng hai tiếng mỗi ngày, chia theo khung giờ cố định. Sau một thời gian, tiếp tục giảm dần xuống một tiếng, rồi còn 30 phút mỗi ngày.
Điện thoại vẫn là công cụ cần thiết giúp trẻ vị thành niên học tập, kết nối và khám phá thế giới. Vì vậy, điều quan trọng không phải là cấm đoán tuyệt đối, mà là dạy trẻ sử dụng có kiểm soát và đúng mục đích.
3. Có nên dùng điện thoại làm phần thưởng hoặc hình phạt cho con?
Việc này có thể coi là một kiểu lạm dụng điện thoại ở người lớn làm nhen nhóm sự phụ thuộc và nghiện điện thoại của trẻ trong tương lai. Ba mẹ nên thưởng, phạt con bằng các hình thức khác nhau, đừng bao giờ là điện thoại.
4. Làm gì khi trẻ gào đòi điện thoại trước khi ngủ?
Ba mẹ có thể phớt lờ, hoặc dùng các biện pháp cứng rắn để ngăn hành vi đòi bằng được của trẻ. Trẻ thường sợ giáo viên hơn là cha mẹ, vì vậy hãy thử nhắc đến việc sẽ trò chuyện với nhà trường vào thời gian tới.
Ngày nay, điện thoại là công cụ thiết yếu giúp trẻ kết nối, học tập và giải trí. Tuy nhiên, trẻ em nghiện điện thoại đang trở thành vấn đề đáng lo ngại nếu không được kiểm soát đúng cách. Ba mẹ không nên cấm con sử dụng hoàn toàn, mà cần đặt giới hạn và hướng dẫn con dùng điện thoại lành mạnh để phòng ngừa lệ thuộc và nghiện.
Với những trẻ đã mắc chứng nghiện điện thoại, gia đình và nhà trường cần có cách tiếp cận khoa học, đồng hành và hỗ trợ để giúp các em cai nghiện hiệu quả, thay vì phạt, cô lập hay khiến trẻ cảm thấy bị kỳ thị và xa cách.
