Khủng hoảng xa cách là một giai đoạn phát triển hoàn toàn bình thường ở trẻ nhỏ, nhưng lại có vai trò quan trọng đối với sự hình thành tâm lý và cảm xúc. Vậy khủng hoảng xa cách là gì, diễn ra khi nào và bố mẹ nên làm gì để đồng hành cùng con? Bài viết dưới đây sẽ giúp bố mẹ hiểu rõ và hỗ trợ con tốt hơn trong giai đoạn nhạy cảm này.
Ngày nào trẻ cũng bám chặt lấy mẹ. Dù mẹ chỉ vào bếp hay đi toilet vài phút, luôn có một “vệ sĩ tí hon” theo sát. Thậm chí, chỉ cần mẹ đi khuất khỏi tầm mắt, trẻ sẽ lập tức òa khóc đòi mẹ quay lại. Những khoảnh khắc ấy khiến không ít bố mẹ vừa thương con, vừa lo lắng: liệu con có ổn không? Sau này con làm sao thích nghi với lớp học, với bạn bè, với môi trường mới?
Thực tế, những giọt nước mắt, đôi tay níu chặt hay những cái ôm ghì khi mẹ rời đi không phải là “cảm xúc tiêu cực” hay “bám mẹ quá mức” như nhiều phụ huynh lo ngại. Đằng sau phản ứng ấy là cột mốc phát triển tâm lý của trẻ mang tên: Khủng hoảng xa cách.
>>> Tìm hiểu thêm: Kiểm soát cơn giận cho trẻ: Nguyên nhân và 8 cách cha mẹ cần biết
Khủng hoảng xa cách là gì?
Theo Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF), khủng hoảng xa cách (Separation Anxiety – SA) là trạng thái lo lắng thái quá khi trẻ bị tách rời khỏi người chăm sóc chính, người gắn bó mật thiết như mẹ hoặc bố, ông bà.
Khủng hoảng xa cách thường bắt đầu khi trẻ 6-8 tháng tuổi. Ở giai đoạn này, con đã có khả năng ghi nhớ và phân biệt giữa người quen, người lạ. Đồng thời, con cũng nhận thức rằng mẹ là người quen thuộc và mang lại cảm giác an toàn nhất. Vì chưa hiểu khái niệm thời gian, nên khi mẹ đi khuất tầm mắt, trẻ sẽ bất an và lo lắng. Điều này dẫn đến những phản ứng mạnh mẽ như khóc, bám chặt hay hoảng sợ.
Hiện tượng này “đạt đỉnh” khi trẻ khoảng 10-18 tháng tuổi, thời điểm sự gắn bó với bố mẹ ngày càng sâu sắc. Lúc này, con có thể khó chịu, khóc dữ dội khi phải rời mẹ. Một số trẻ còn tỉnh dậy giữa đêm để tìm mẹ. Tình trạng này sẽ giảm dần khi trẻ khoảng 2 tuổi.
Tuy có thể gây mệt mỏi cho phụ huynh, nhưng đây là cột mốc phát triển cảm xúc bình thường, cho thấy trẻ đang lớn lên và học cách hiểu về sự hiện diện, cũng như sự vắng mặt của bố mẹ.
Khủng hoảng xa cách ở trẻ: Biểu hiện cụ thể
Trẻ nhỏ chuyền tải cảm xúc qua tiếng khóc, nét mặt, cử động cơ thể, tay chân, hay ánh mắt để được bố mẹ hiểu. Vì thế, để nhận biết khủng hoảng xa cách ở trẻ, bố mẹ có thể “bắt tín hiệu” qua những biểu hiện như:
• Con sẽ bám dính lấy mẹ và quấy khóc dữ dội mỗi khi rời xa, thậm chí chỉ là vài phút. Có trẻ sẽ trở nên cáu kỉnh, có trẻ lại sợ người lạ, không muốn chơi với ai ngoài mẹ.
• Một trong những biểu hiện thường thấy trong giai đoạn này chính là con thay đổi giờ giấc sinh hoạt. Ví dụ, mặc dù con đã có thể ngủ suốt đêm nhưng lại có biểu hiện khóc nhiều vào ban đêm, thậm chí thức dậy nửa đêm và tìm mẹ. Một số trường hợp, trẻ còn phản ứng bằng các triệu chứng cơ thể như đau bụng cơ năng, đau đầu…
• Nếu các biểu hiện trên kéo dài sau 2 tuổi, hoặc ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt hằng ngày của trẻ, đây có thể là dấu hiệu của rối loạn lo âu phân ly (Separation Anxiety Disorder – SAD). Khi đó, bố mẹ nên cho trẻ thăm khám với bác sĩ tâm lý nhi khoa.
>>> Tìm hiểu thêm: Dạy bé kỹ năng sống từ 3–5 tuổi: Thời điểm vàng đừng bỏ lỡ
Khủng hoảng xa cách rơi vào tuần bao nhiêu? Khác gì Wonder Weeks?
Nếu mẹ quan tâm và theo dõi sự phát triển của con theo từng mốc cụ thể, chắc hẳn sẽ thắc mắc: Khủng hoảng xa cách tuần bao nhiêu? Có giống với Wonder Weeks hay không?
Thực tế, hai hiện tượng này thường dễ bị nhầm lẫn. Trong Wonder Weeks, trẻ thường có ba biểu hiện chính: Crying (Khóc lóc), Clinginess (Đeo bám) và Crankiness (Cáu kỉnh). Những biểu hiện khá giống với khủng hoảng xa cách, khiến nhiều bố mẹ khó phân biệt. Tuy khủng hoảng xa cách và Wonder Weeks có thể xảy ra đồng thời, nhưng hoàn toàn khác nhau.
• Wonder Weeks: Liên quan đến sự thay đổi và phát triển mạnh mẽ về não bộ. Wonder Weeks thường xảy ra theo mốc tuần như 5, 8, 12, 19, 26, 37, 46, 55, 64, 75. Trong những tuần này, não bộ của con có sự thay đổi về nhận thức, giác quan, vận động. Tuy nhiên, do chưa thích nghi kịp về mặt nhận thức nên trẻ thường có những biểu hiện “khó ở” vô cớ.
• Khủng hoảng xa cách: Gắn liền với sự phát triển cảm xúc, xã hội, khi trẻ nhận ra mẹ vẫn tồn tại dù không ở trong tầm mắt, dẫn đến lo âu khi phải chia ly. Hiện tượng này thường bắt đầu từ 6-8 tháng tuổi và đạt đỉnh khoảng 10-18 tháng.
Vì sao trẻ gặp khủng hoảng xa cách?
Khủng hoảng xa cách ở trẻ xuất phát từ sự phát triển tự nhiên của não bộ và cảm xúc. Từ 6-8 tháng tuổi, trẻ hình thành bước tiến nhận thức gọi là “sự tồn tại của vật thể”. Con hiểu rằng một người hoặc đồ vật vẫn tồn tại ngay cả khi con không nhìn thấy. Nếu trước đây, khi mẹ đi khỏi, trẻ chưa nhận thức được sự thay đổi, thì từ 6-8 tháng tuổi, con đã biết rằng mẹ vẫn “ở đâu đó”. Chính sự tách biệt dù trong chốc lát đã trở thành nỗi sợ, khiến con lo lắng, mất an toàn. Con phản ứng bằng cách khóc hay không chịu rời mẹ.
Ngoài ra, các yếu tố bên ngoài như mẹ đi làm sau thời gian thai sản, con đi mẫu giáo, chuyển nhà hoặc thay đổi người trông trẻ có thể làm khủng hoảng xa cách trở nên “nghiêm trọng” hơn.
>>> Tìm hiểu thêm: 10 hoạt động vừa học vừa chơi cho bé phát triển toàn diện
Cách giúp con vượt qua khủng hoảng xa cách hiệu quả
1. Thiết lập thói quen chia ly nhẹ nhàng
Hãy bắt đầu giúp con vượt khủng hoảng xa cách bằng những lời tạm biệt nhẹ nhàng và tích cực. Việc bố mẹ lén hoặc rời đi đột ngột càng khiến con mất niềm tin và bất an. Thay vào đó, hãy nói: “Mẹ sẽ quay lại khi xong việc” để giúp con có khái niệm thời gian. Ban đầu trẻ có thể khóc, nhưng dần dần con sẽ hiểu mẹ luôn trở lại và không có gì đáng sợ khi xa nhau một chút.
Tương tự, nếu gửi con đến nhà trẻ, bố mẹ đừng vội vàng đi ngay. Hãy dành ít phút chơi cùng rồi nói: “Chiều nay, mẹ sẽ đón con”, để giúp con yên tâm hơn.
2. Dành thời gian chất lượng và an toàn cùng trẻ
Sau những lần xa cách, hãy bù đắp bằng khoảng thời gian trọn vẹn bên con: ôm bé, chơi cùng bé, đọc sách hoặc trò chuyện. Cảm giác được yêu thương sẽ giúp con an tâm hơn khi phải xa bố mẹ ngắn hạn.
3. Tăng dần khả năng tự lập
Khuyến khích con tự chơi trong tầm mắt của bố mẹ, hoặc để con tự làm những việc nhỏ. Những trải nghiệm này giúp trẻ xây dựng sự tự tin và quen dần với việc không có bố mẹ ở cạnh.
4. Khi nào cần can thiệp chuyên sâu?
Bố mẹ nên đưa trẻ đến gặp bác sĩ nếu có các dấu hiệu như: hoảng loạn, gặp ác mộng, sợ hãi quá mức, lo âu thái quá hoặc từ chối chơi cùng bạn bè… Điều này giúp ngăn ngừa nguy cơ tiến triển thành rối loạn lo âu phân ly (SAD).
>>> Tìm hiểu thêm: Phát triển thể chất cho trẻ mầm non: 5 lợi ích và 4 phương pháp hay
Khác biệt với rối loạn lo âu phân ly (SAD)
Rối loạn lo âu phân ly được xem là bệnh lý khi tình trạng lo âu kéo dài sau 2 tuổi hoặc trở nên quá mức, ảnh hưởng đến học tập, giấc ngủ, sinh hoạt hàng ngày của trẻ. Trẻ mắc SAD thường có nỗi sợ rằng điều gì đó xấu sẽ xảy ra với người thân yêu, dẫn đến mất mát hoặc xa cách lâu dài. Chỉ cần nghĩ đến việc chia ly, trẻ đã có thể hoảng loạn và đau khổ.
Rối loạn lo âu chia ly thường gặp ở trẻ nhỏ và ít phổ biến ở tuổi thanh thiếu niên. Theo nghiên cứu, khoảng 3-4% trẻ em có thể phát triển thành rối loạn lo âu phân ly. Trường hợp này trẻ cần được chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ nhi khoa hỗ trợ kịp thời.
Khủng hoảng xa cách là bước ngoặt cảm xúc quan trọng, cho thấy con đang lớn lên và học cách hiểu về sự hiện diện và vắng mặt của bố mẹ. Thay vì lo lắng, bố mẹ hãy quan sát, thấu hiểu và kiên nhẫn đồng hành cùng con. Khi được yêu thương và trấn an đúng cách, con sẽ vượt qua nhẹ nhàng và trở nên tự tin hơn trên hành trình trưởng thành.
